
دورهها
۱۰ جلسه
دوشنبهها ساعت ۱۶ تا ۱۹:۱۵
به مدت ۵ هفته (هر دوشنبه ۲ جلسه)
شروع: دوشنبه ۲۳ بهمن ۱۴۰۲
پایان: دوشنبه ۲۱ اسفند ۱۴۰۲
مکان برگزاری: پلتفرم فیل
خیابان انقلاب (شرق)، بعد از تئاتر شهر، بین رازی و خارک، انتهای بنبست انجمن کتاب، کافه باکارا
روایتها و پژوهشهای مرتبط با تاریخ موسیقی در ایران از توضیح و تحلیل رابطهی موسیقی با اقتصاد سر باز میزنند. با ظهور صنعت ضبط در ایران (از ۱۲۸۴ شمسی) سوژهای از موسیقیدان مولد شکل گرفت که توانست در دل یک نظام اقتصادی و سرمایهدارانه به نوع جدیدی از کارِ موسیقی مشغول شود. کاری که با حضور و ظهور کمپانیهای ضبط و واسطههای تولید موسیقی امکانپذیر شد. تا پیش از مناسبات تولید موسیقی و فضای پیشا صنعت ضبط، موسیقی علاوه بر شنیدن حتما باید دیده میشد. خلق یک رخدادِ موسیقایی نیازمند حضور موسیقیدانان و شنوندگان در یک مکان و زمان مشخص و غالبا با گردهمآیی در خانهها بود. هیچ راه دیگری برای بروز یک رخداد موسیقایی نبود مگر آنکه با نزدیک شدن هر شنونده به مرکز صدا- که همان محل استقرار موسیقیدانان بود- یک مجلس موسیقایی ساخته شود. در مناسباتِ حاکم بر صنعت ضبط اما، موسیقیدانان اجرای خود را «بدون حضور مخاطبانشان» در «مکانی دَربَسته به نام استدیو» ضبط میکردند و نمونهی ضبط شده «بدون حضور موسیقیدانان» در «مکان و زمان دیگری» به «گوش شنونده» میرسید. با ایجاد این شکاف یا به تعبیر دقیقتر با «به تعویق افتادن همزمانی اجرای موسیقی و شنیده شدن آن»، اقتصاد موسیقی در فضای صنعت ضبط شکل گرفت و واسطههای تولید در این شکاف جا خوش کردند.
با تمرکز بر استقرار صنعت ضبط در ایران است که میتوان از مسائل مهم اما اساسا مغفولمانده در تاریخنگاری در موسیقی ایران صحبت کرد. چیزهایی مثل: انباشت نظاممند و هدفمند کارگانها (یا قطعات موسیقی) از راه آهنگسازی و با میل اقتصادی، حقوق انحصاری اثر به مثابهی یک راهکار اقتصادی ابداع شده توسط کمپانیهای جهانی، قراردادهای انحصاری کمپانیها برای تولید کارگان انحصاری موسیقی و به تبعِ آن انباشت سرمایه در دست کمپانیها و واسطههای تولید، دگرگونی شیوههای تولید و ابزارهای فنی آن به عنوان نیمی از ابزار تولید موسیقی که پیشاپیش از موسیقیدانان سلب شده است، نقش جنسیت (به عنوان گرهگاه تبعیض و امتیاز) در ساز و کار تولید سرمایهدارانهی موسیقی، ظهور و تبلیغ سوژهی موسیقیدان مولد در فضای نشریات، کاتالوگی شدن آثار موسیقی، تاسیس مغازه و کارخانه، اشغال فضای شهر برای پیشبرد فروش موسیقی، شکلگیری فرهنگ اشیا و …. .
صنعت ضبط تلویحا به معنای «قابلیت فروش تکرار صداها» است. بنابراین مسئلهی تکرار و اجرای مداوم یک کارگان غیرانحصاری به شکل عمومی و اشتراکی، در صنعت ضبط منتفی میشود. صنعت ضبط به اقتضای هدف و کارکرد اقتصادی خود میبایستی «ماهیت لغزنده و شناور در مفهوم کارگان و اجرا را به دام میانداخت» تا بقای خود را تضمین کند و مهر چیرگی خود را به مناسبات موسیقی بکوبد. شکلگیری نطفهی موسیقی به عنوان شغلی مُولد و سوژهی موسیقیدان زاده شده از آن، مدیون همین قابلیت فنی صنعت ضبط در دگرگونی مسئلهی «تکرار دلبخواهی و اشتراکی کارگانها» بود. موسیقی به شغلی بدل شد که باید کارگانهای جدید را به شکل قابل ارجاع و طبق نظم صنعتی و اقتصادی تعریفشدهای تولید و انباشت میکرد، در غیر اینصورت «تکراری بودن کارگان موسیقیدانان» (با هر وسعت و ارزشی) توسط صنعت ضبط برملا میشد. صنعت ضبط توانست قیمتگذاری «یک اثر و یا یک اجرای موسیقی» را، از ارزش مصرفی و تجربی آن در یک مجلس (یا در هر مناسبات غیرتولیدی دیگر) جدا کند و آن را به تولید مازاد بر مصرف قطعات موسیقی از راه صنعتی و ارزش مبادله در بازار گره بزند. همین سرشکن شدن قیمت یک اجرا در تیراژ تکثیر و ارزش مبادله بود که توانست وضعیت طبقاتی در دسترسی به موسیقی را بشکند، میل به مصرف موسیقی را به وجود آورد، سلیقه و سنت را به مصاف بطلبد، و گفتمان میراث فرهنگی و «موسیقی ملی» را در مقابل انباشت سرسامآور کارگان برانگیزاند. بنابراین با استفاده از سوژهی موسیقیدان مولد در دل ساز و کاری اقتصادی به نام صنعت ضبط و موسیقی به مثابه یک شغل عمیقا مرتبط با اقتصاد (و نه منفک از آن، آنچنان که در روایت جریان اصلی تاریخنگاری موسیقی ایران وجود دارد) میتوان مباحث و بازخوانیهای متنوعی را از تاریخ موسیقی ایران بیرون کشید. هدف از این دوره و سلسله جلسات همین بازخوانی تاریخی مغفولمانده و مهم است.
در این دوره، علاوه بر ارائهدادن روایتی انضمامی و تاریخی از تاریخ صنعت ضبط در ایران، سعی میشود چهارچوب تحلیلی و روششناختی جدیدی برای بازاندیشی در تاریخ موسیقی و چگونگی روایت آن ارائه شود. جلسات ابتدایی از تولیدِ موسیقی و موسیقیدان مولد در تهران آغاز خواهد شد، شهری که از ۱۲۸۴ تا اواخر دهه ۳۰ انحصار صنعت ضبط را در دست داشت. بخش عمدهای از تبیین مفهومی و تاریخی موسیقیدان مولد و رابطهی موسیقی به عنوان یک شغل با نظام صنعت ضبط در ایران در همین جلسات ابتدایی شکل خواهد گرفت و در یک مسیر تاریخ تا سال ۵۷ روایت خواهد شد. با استقرار صنعت ضبط در دیگر شهرهای ایران در دهه ۴۰ شمسی، میتوان سوژهی موسیقیدان مولد در بستر صنعت ضبط را در شهرهای مختلف ایران ردیابی و دنبال کرد. سوژهای که صدا و عاملیتش با شنیدهها و تصورهای ما از موسیقی مردمی در ایران که از مسیر خلوصگرایی موسیقی مردمی و گفتمان میراث فرهنگی شکلگرفته است متفاوت است. همچنین خوانشی متفاوت و تاکنون مغفولمانده از پیدایش و گسترش موسیقی مردمپسند در ایران ارائه خواهد شد که با تکیه بر منطق تولید موسیقی از مجرای صنعت ضبط شکل خواهد گرفت. در جلسات پایانی از راه مشارکت و بحث با شرکتکنندگان در این دوره، در خود مقولهی تاریخ موسیقی و تاریخنگاری موسیقی در ایران مناقشه و بازنگری خواهیم کرد تا بتوانیم ظرفیتهای تازهای برای مواجهه با تاریخ موسیقی و تاریخنگاری بسازیم.
طرح بحث جلسات
جلسه اول: مقدمهای بر مفهوم تولید موسیقی و موسیقیدان مولد و مشخص کردن بازه زمانی مورد بحث از صنعت ضبط در ایران: منظور از صنعت ضبط در ایران و ابعاد تاریخی و مفهومی آن چیست؟ / چرا پدیدههایی مثل رادیو و کنسرت، کاباره و … نظامهای آنچنان ایدهآلی برای ردیابی موسیقیدان مولد نیستند؟ نقدی بر ظرفیتها و کمبودهای نگاه دیسکوگرافی به صنعت ضبط و تقلیل مجموعهی خاص و پیچیدهای به نام صنعت ضبط به چیزی غالبا خنثی (در ساحت ریتوریک و تحلیل) به نام «رسانه».
جلسهی دوم: موسیقی در خانهها و مجالس: توصیف شرایط اقتصادی و اجتماعی (بدن، جنسیت، و شان اجتماعیِ موسیقیدان) حاکم بر موسیقی پیش از ظهور صنعت ضبط یا در فضاها و زمانهای «غیر تولید سرمایهدارانهی» موسیقی (از میانهی دورهی ناصری تا ۱۳۰۰) / بازخوانی روزانهنویسیهای دستاول از مجالس موسیقی در دربار و خانههای اشراف و گزارشهای نظمیه تهران از فضای محلههای تهران و ارتباط عموم مردم با موسیقی
جلسه سوم: صنعت ضبط در تهران: بخش اول (از مشروطه تا جنگ جهانی اول): بازخوانی و تفسیرِ برخی قراردادها و گزارشها و اسناد دربارهی شیوهی تولید موسیقی، انباشت/ دگرگونی عمیق در ابزارهای تولید موسیقی (از ساز و حنجره در مجلس به استدیو و کارخانه و تجهیزات فنی تکثیر)/ دلایل بحران مصرف در این دوره/ سویههایی از آگاهی برخی موسیقیدانان از شغل جدید موسیقی و شکلگیری واسطههای تولید و شبکهی توزیع موسیقی در ایران/ آغاز دورهی انحصار کمپانیهای خارجی بر تولید موسیقی در ایران (از مشروطه تا اواخر دههی ۲۰ شمسی)
جلسه چهارم/ پنجم/ ششم: صنعت ضبط در تهران: بخش دوم (بعد از ۱۳۰۵): فضای رقابتی کمپانیهای خارجی و ظهور قدرتمند سوژهی موسیقیدان مولد در موسیقی ایران/ بحثی پیرامون کپی رایت به مثابهی تحکیم کننده نقش کمپانی و موسیقیدان مولد در مناسبات تولید موسیقی و انباشت کارگان و سرمایه/ جنگ جهانی دوم و تاسیس رادیو و کوچ موسیقیدانان کلاسیک به بوروکراسی پیچیدهی دولتی و چیرگی موسیقیدانان مردمپسند بر مناسبات اقتصادی تولید موسیقی از دهه ۳۰ به بعد/ بحران جهانی سرمایه در دههی ۳۰ میلادی و اقتصاد سیاسی جدید در ایران و ارتباط این دو با بومیشدن صنعت ضبط در ایران/ بومی شدن صنعت ضبط و فراگیر شدن موسیقی مردمپسند انگلیسی به عنوان راهحلی در اقتصاد صنعت ضبط جهانی، نسبت و بهرهمندی صنعت ضبط با فیلمفارسی، اپرت و نمایش، پیشپردهخوانی/ صنعت ضبط بعد از انقلاب سفید و دگرگونی رابطهی تولید موسیقی با مصرفکننده از اوایل دهه ۴۰ و رواج نوع خاصی از موسیقی مردمپسند/ تغییرات بافت جمعیتی در حاشیههای تهران و شهرهای بزرگ و ارتباط آن با بازار موسیقی.
جلسه هفتم: مقدمهای بر چگونگی استقرار صنعت ضبط در شهرهای مختلف ایران و شیوهی تولید موسیقی در ارتباط با کارخانههای تهران: شکلگیری بازارها و مغازهها و سفارشدهندههای موسیقی در شهرهای مختلف ایران در دوران صفحههای ۴۵ دور/ ظهور کاست در آغاز دهه ۵۰ و تاثیر آن بر شیوهی تولید موسیقی: بینیاز شدن تولید موسیقی شهرهای مختلف ایران با تهران و استقلال شهرها در مراحل فنی تولید موسیقی.
جلسهی هشتم: برآمدن گفتمان میراث فرهنگی دربارهی موسیقیهای مردمی از دهه ۱۰ تا ۸۰ (معرفی و بازخوانیِ یک پژوهش انجامشده دربارهی گفتمان احیای موسیقیهای مردمی) : گفتمان میراث فرهنگی و اقداماتش در عاملیتزدایی از سوژهی موسیقیدان مولد در تاریخ صنعت ضبط شهرهای مختلف ایران (ارائهی منابع شنیداری و بصری از آرشیو صداخانه)
جلسهی نهم و دهم: نقد تاریخنگاریِ مرکزگرا و میل به تاریخزدایی از موسیقی مناطق مختلف ایران (در قالب تاریخ شفاهی، موسیقی کهن و معلق نگهداشتن تاریخ موسیقی مردمی در یک وضعیت ابدی و ازلی در گفتمان میراث فرهنگی) : نقد «تاریخ موسیقی ملی» که نه تنها منحصر به تهران است بلکه اساسا مسئلهی تولید موسیقی را کنار میگذارد یا سطح تجویزشدهای از آن را برای ما مجاز میداند/ آرشیو برآمده از تاریخ تولید موسیقیهای مردمی به منظور عاملیتبخشی به سوژهی موسیقیدان مولد/ بحث و جمعبندی دربارهی پتانسیلهای چهارچوب ارائه شده در این سلسله جلسات و نقد آن.